Dzieje parafii ewangelickiej w Oleśnie Śl.

Reformacja objęła ziemię oleską w bardzo niewielkim stopniu, a katolicyzm pozostał głównym wyznaniem miejscowej ludności. Na podstawie protokołu wizytacyjnego z 1720 roku można stwierdzić, że w Oleśnie żyło wówczas 28 protestantów. W ciągu następnych kilkunastu lat ich liczba znacznie wzrosła. Przyrost ten spowodowany został napływem ludności niemieckiej, który nasilił się po przyłączeniu Śląska do Prus.

Prawdopodobnie już w 1742 roku zorganizowany został zbór miasta Oleśnie, przy czym jego członkowie należeli do parafii kluczborskiej. Wraz ze wzrostem liczby ewangelików w Oleśnie zaistniała potrzeba budowy szkoły. Miasto podarowało na ten cel dwa pogorzeliska na Rynku Solnym, cegłę i drewno. Pozostałe koszty miały zostać pokryte przez zbiórkę pieniędzy i dobrowolne darowizny ewangelickich mieszkańców Olesna. Fundusze potrzebne na budowę szkoły zebrano dopiero na początku lat 90-ych XVIII wieku, a otwarto ją w 1793 roku. Wówczas zapisało się do niej 30 uczniów. Do budowy tej szkoły użyto gliny, w związku z czym była ona bardzo wilgotna i niezdrowa. Pierwszym ewangielickim nauczycielem w Oleśnie był Marquardt, a po nim objął to stanowisko kandydat teologii Künzel, który odszedł na emeryturę w 1821 roku. Kolejnym nauczycielem był botanik Ernest Fuchs, członek Śląskiego Związku Ogrodniczego, który niedoceniony w Oleśnie, przeniesiony został w 1853 roku do Berlina. Po Fuchsie posadę nauczyciela przyjął Grosser (od 1855 r.).

W 1861 roku do szkoły tej uczęszczało 63 uczniów stanowiących jednąklasę, a majątek tej placówki oświatowej wynosił wówczas 119 talarów cesarskich. Natomiast w 1866 roku liczba uczniów wzrosła do 80. Dziewięciu z nich przyjęło po raz pierwszy komunię świętą. W szkole tej znajdowała się biblioteka.

W 1770 roku wyznający protestantyzm Christian Gotlieb hrabia von Jordan (+ 18.09.1811) został właścicielem wioski Biskupice. Ponieważ część mieszkańców tej wsi była luteranami, jej nowy właściciel postanowił utworzyć fundację budowy kościoła ewangielickiego w Biskupicach. Od króla Prus Fryderyka II (1740 – 1786) uzyskał on zgodę na budowę świątyni, plebanii i szkoły. Christian hrabia von Jordan zobowiązał się do utrzymania własnym kosztem przyszłego majątku kościelnego tej wioski, pastora, organisty i całej służby kościelnej. Budowę pierwszej na ziemu oleskiej świątyni ewangelickiej rozpoczęto 3 listopada 1784 roku, a zakończono ją dokładnie trzy lata później. Kościół ten został uroczyście poświęcony w niedzielę 4 listopada 1787 roku.

Z chwilą otwarcia ewangelickiego kościoła w Biskupicach wierni tego wyznania, rozproszeni po całej ziemi oleskiej, podporządkowani zostali tej parafii. Również członkowie oleskiego zboru od 1787 roku podlegali pastorowi Biskupic (do 1847). Pierwszym ewangelickim duchownym obsługującym ten kościół został Marcin Ludwik Juske.

17 lipca 1828 roku zbór miasta Olesna wystosował list do Fryderyka Wilhelma III (1797 – 1840), w którym poprosił władcę o finansową pomoc przy budowie własnego kościoła. 13 października następnego roku król Prus, w liście przesłanym do zboru oleskiego, zobowiązał się do przekazania 300 talarów w przypadku erygowania samodzielnej parafii ewangelickiej w tym mieście. Zamierzenie budowy kościoła odłożono więc na czas późniejszy.

W 1845 roku na zaproszenie burmistrza Knoblaucha (1839 – 1845) przybył z Wrocławia do Olesna kandydat nauk teologicznych Leopold Polko. Urodzony 15 sierpnia 1815 roku w Opawicy koło Głubczyc znał potrzeby śląskich ewangelików. Zatrudniony jako nauczyciel domowy w rodzinie burmistrza Polko stanął równocześnie na czele zboru oleskiego. W niedzielę 3 sierpnia 1845 roku odprawił on pierwsze nabożeństwo w tym mieście, które odbyło się w sali oleskiego hotelu “Król Prus”.

Jeszcze tego samego roku Leopold Polko powołał komotet budowy kościoła i zarządził zbiórkę pieniędzy na ten cel. Według wstępnych obliczeń należało zebryć 4 000 talarów cesarskich (jako kapitał hipoteczny), lecz w krótkim czasie było to niemożliwe. Nowy burmistrz Reichert (1845 – 1851) zobowiązał się do udzielenia pomocy przy realizacji tego przedsięwzięcia. Zgodnie z obietnicą burmistrza miasto podarowało na ten cel plac wielkości 3 mórg (ok. 1,75 ha), którego część przeznaczona była na budowę plebanii oraz na ogród przylegający do niej. O przyznanie tego terenu zborowi ewangelickiemu postarał się jeszcze poprzedni burmistrz – Knoblauch. Plac ten znajdował się wówczas na części starych wałów, przekształconych przed kilku laty w promenadę.

Równocześnie z powołaniem oleskiego komitetu budowy kościoła, Leopold Polko rozpoczął starania o uzyskanie zgody na odprawianie nabożeństw w świątyni katolickiej. W tym celu zbór oleski zwrócił się do biskupa wrocławskiego Melchiora barona von Diepenbrock (1845 – 1853) prosząc go o wyrażenie zgody na wspólne użytkowanie z katolikami kościoła p.w. Ciała Chrystusowego, położonego na Małym Przedmieściu. W 1847 roku biskup Melchior pozytywnie ustosunkował sie do tej prośby, zastrzegając jednak, że nabożeństwa ewangelickie mogą odbywać się tylko raz w miesiącu. Przedstawiciele zboru oleskiego zobowiązali się do rocznej opłaty w wysokości 20 talarów, które miały być przeznaczone na utrzymanie tego kościoła. Magistrat oleski zaakceptował takie warunki, a proboszcz Maciej Ludynia (1838 – 1856) udostępnił kościół miejscowym ewangelikom.

W drugą niedzielę adwentu, 5 grudnia 1847 roku, Leopold Polko ustanowiony został administratorem parafii ewangelickiej w Oleśnie. Równocześnie z tą nominacją olescy ewangelicy przestali podlegać pastorowi Biskupic – Wagnerowi (1795 – 1848), a datę 5 grudnia 1847 roku uważa się za dzień powstania parafii ewangelickiej w tym mieście.

Pod koniec 1847 roku pierwszy duchowny parafii ewangelickiej w Oleśnie odwiedzając swoich wiernych zaraził się tyfusem Choroba przełożonego zboru opóźniła przygotowania do budowy kościoła. Dopiero na początku 1849 roku komitet budowy ewangelickiej świątyni w Oleśnie wznowił swoją działalność. Pastor Polko polecił wykonać w oleskiej drukarni specjalną broszurę, w której zamieścił bardzo wymowne zdanie: Ich bitte um einen Pfennig !” (“Proszę o jednego feniga!”). Odezwa ta za pośrednictwem Generalnego Superintendenta we Wrocławiu dotarła do księży ewangelickich w całych Prusach.

Zgodnie z oczekiwaniami autora tej prośby, po jakimś czasie do komitetu budowy kościoła w Oleśnie zaczęły napływać pierwsze “fenigi”. W kasie tego komitetu znajdowało się już 1 000 talarów cesarskich, z czego 400 uzbierali ewangeliccy mieszkańcy Olesna, 300 talarów zgodnie z obietnicą ofiarował król Prus, następca Fryderyka Wilchelma III – Fryderyk Wilchelm IV (1840 – 1861), a pozostała suma pochodziła z darów zamożnych rodzin całego Śląska. Po apelu przełożonego oleskiego zboru kasa komitetu wzbogaciła się o 176 900 fenigów. Do głównych ofiarodawców należeli m.in. protestanci miasta Lipska (183 talary), ewangelicka szkoła dziewcząt w Jenie (1 260 fenigów) oraz gmina żydowska miasta Olesna (22 talary). Niestety brakowało jeszcze 2 823 100 fenigów. Wyjątkowo przedsiębiorczy i utalentowany poetycko Leopold Polko 30 września 1850 roku zamieścił w “Hamburger Nachrichten” kolejną rymowaną prośbę o pomoc. Ogłoszenie to pozwoliło uzyskać dalsze “fenigi” przeznaczone na budowę kościoła, a brakującą sumę ksiądz Polko nazbierał osobiście, podrózując po całym kraju. Układał on ciekawe wiersze i prosił w nich o wsparcie budowy oleskiej świątyni. Dzięki talentowi przełożonego oleskiego zboru oraz ofiarności ewangelików zamieszkałych różne miasta Prus, w poniedziałek 5 maja 1851 roku uroczyście wmurowano kamień węgielny ewangelickiego kościoła w Oleśnie. 1 maja następnego roku Leopold Polko zwrócił się do Fryderyka Wilhelma IV prosząc go o dalsze wsparcie budowy oleskiej świątyni. W odpowiedzi na tą prośbę król Prus 31 lipca 1852 roku podarował 900 talarów cesarskich na dzwony do tego kościoła. Trzy dzwony odlane zostały przez ludwisarza P. A. Kriegera we Wrocławiu na przełomie lat 1852 / 1853, a ich łączna wartość wynosiła wówczas 938 talarów, 24 srebrne grosze i 10 fenigów (wliczając oczywiście koszty transportu do Olesna). W styczniu 1853 roku ksiądz Polko udał się do Berlina, gdzie podczas audiencji osobiście podziękował za ten dar. Po kilku miesiącach budowę kościoła ukończono. Głównymi budowniczymi tej świątyni byli mistrz murarski Franciszek Hauke oraz mistrz ciesielski Beritch. Uroczyste poświęcenie i otwarcie ewangelickiego kościoła miało miejsce w środę 11 maja 1853 roku. Pierwsze kazanie w oparciu ofragment Psalmu 50 – “Złóż Bogu ofiarę dziękczynną i wypełnij swe śluby złożone Najwyższemu” (Ps 50, wers 14) wygłosił ksiądz Polko, który chcąc uczcić tą niecodzienną chwilę napisał również stosowny wiersz:

Wiersz ten zapisany został na ozdobnej tablicy, którą umieszczono obok drzwi wejściowych tej świątyni (po 1945 roku płytę tą usunięto).

Nowy kościół otrzymał wezwanie Krzyża Chrystusowego, a mieszkańcy Olesna i okolicznych wiosek nazwali go “fenigowym” (po 1945 r. “groszowy”). Ołtarz znajdujący się w tej świątyni ufundowany został przez Augustyna hrabiego von Schlippenbacha (ur. 1821). Centrum tego ołtarza stanowi wykonana w 1852 roku kopia obrazu Adolfa Gottloba Zimmermanna (1799 – 1859) “Chrystus w drodze do Emaus”, namalowanego w Düsseldorfia w 1836 roku. Dostawca dworu królewskiego w Poczdamie Niequette podarował temuż kościołowi organy, które specjalnie na zamówienie za cenę 1 000 talarów wykonane zostały przez magdeburskiego organmistrza Böttchera w 1856 roku. Ofiarodawca był honorowym gościem księdza Polko i uczestniczył w poświęceniu swojego daru (1857). Pierwszym organistą ewangelickiego kościoła w Oleśnie został miejscowy nauczyciel Grosser. Nabożeństwa odbywały się w każdą niedzielę i dni świąteczne. Podczas dwunastu nabożeństw w roku obowiązywała liturgia w języku polskim, natomiast na pozostałych używano języka niemieckiego. Nabożeństwa w języku polskim odprawiał wikary z Kluczborka – Than, a od 1866 roku wikary z Lasowic Wielkich – Mücke. W 1861 roku kościół ewangelicki w Oleśnie posiadał 3 462 talary cesarskie. Roczna kolekta wynosiła przeciętnie około 60 talarów. Z protokołów kościelnych można się także dowiedzieć, że na 18 dzieci pochodzących z rodzin ewangelickich w Oleśnie jedno było nieślubne. Radę zboru tworzyli: pastor i siedmiu członków.

Ksiądz Polko pracował w parafii oleskiej do 1 października 1883 roku. Po przejściu na emeryturę zamieszkał on we Wrocławiu, gdzie zmarł 7 marca 1891 roku w wieku 75 lat. Pochowany został na cmentarzu kościoła p.w. Ciała Chrystusowego w Oleśnie, który nadal był miejscem grzebania zmarłych różnych wyznań.

W 1883 roku w parafii oleskiej rozpoczął pracę ksiądz Jan Salzwedel, zagorzały miłośnik gry w skata. Razem z proboszczem Walentym Morawcem (1872 – 1891) oraz żydowskim rabinem Blumfeldem spotykał się każdej niedzieli w winiarni Cassela, by rozegrać tam kilka partii skata.

1 października 1891 roku, jako administrator, pracę duszpasterską w parafii ewangelickiej rozpoczął ksiądz Maxymilian Sękowski (ur.23.04.1862, + 17.02.1944), który w marcu 1892 roku wybrany został proboszczem.

Pod koniec XIX wieku szkoła ewangelicka w Oleśnie przeniesiona została do budynku przy dzisiejszej ulicy Labora nr 2 (naprzeciwko Banku Spółdzielczego). Wówczas uczęszczało do niej około 70 uczniów.

1 maja 1894 roku utworzona została samodzielna parafia w Dobrodzieniu, której wierni podlegali dotąd pastorowi Olesna.

Aby ożywić życie parafialne w Oleśnie pastor Sękowski zaproponował radzie zboru budowę domu parafialnego. Propozycja ta została przyjęta z zadowoleniem, a budowę domu parafialnego rozpoczęto 1 kwietnia 1912 roku. Uroczystego poświęcenia tego obiektu dokonał 27 października 1913 roku Generalny Superintendent Nottebohm. W budynku tym odbywały się: spotkania z Biblią, spotkania gospodyń domowych, które wspólnie wykonywały różne czynności gospodarskie, a także nauczanie dzieci, młodzieży i dorosłych. Do domu parafialnego przeniesiono również szkołę ewangelicką .

Podczas I wojny światowej dom parafialny pełnił funkcję szpitala wojskowego, a pastor Sękowski zajmował się opieką duszpasterską wśród rannych żołnierzy. Posługi sanitarne organizowała Elżbieta Sękowska – żona pastora Maxymiliana.

16 czerwca 1925 roku zbór oleski liczył 645 wiernych. Do szkoły ewangelickiej uczęszczało 57 uczniów stanowiących dwie klasy. Jako nauczyciele pracowali w niej Spallek i Hippe, a od 1931 roku Römer i Pelchen.

Od 1 kwietnia 1932 roku parafia oleska pozbawiona została stałej opieki duszpasterskiej. Dopiero 13 lutego następnego roku przybył tu ksiądz Gotthard Halm.

W 1937 roku przeprowadzony został generalny remont kościoła i plebanii (dziś jest to budynek mieszkalny znajdujący się obok piekarni). Pięć lat później w wyniku rozporządzenia władz hitlerowskich z wieży kościoła zdjęte zostały dwa największe dzwony, ufundowane przez Fryderyka Wilhelma IV.

Ksiądz Halm pracował w parafii do stycznia 1945 roku, kiedy to podczas ewakuacji opóścił Olesno (osiedlił się w Mülheim nad Menem, gdzie został proboszczem tamtejszego zboru).

Bezpośrednio po zakończeniu wojny opiekę duszpasterską w parafii oleskiej objął ksiądz Karol Klus, proboszcz kluczborski.

Jeszcze w 1945 roku ewangelicka parafia w Oleśnie przyłączona została do parafii Lasowice Wielkie. Począwszy od 1949 roku w parafii tej jako administrator pracował ksiądz Karol Sztwiertnia. W 1963 roku zastąpił go ksiądz Rudolf Pastucha, który zamieszkał na stałe w Oleśnie. Wówczas nastąpiło ożywienie życia parafialnego, a praca duszpasterska wśród młodzieży pokonfirmacyjnej zaczęła odbywać się regularnie przez cały rok. Mimo, że większość nieruchomości należących do parafii ewangelickiej w Oleśnie przejęta została na skarb państwa, w każdą niedzielę odbywały się szkółki religijne prowadzone przez Edytę Pastucha. W latach 60-ych XX wieku uczęszczało na nie 160 dzieci.

Na przełomie lat 70 i 80-ych przeprowadzony został generalny remont kościoła ewangelickiego w Oleśnie, a dach jego wieży pokryto blachą miedzianą. Po wyborze księdza Pastuchy na seniora diecezji katowickiej (począwszy od stycznia 1992 r. godność seniora zastąpiona została tytułem biskupa) w 1981 roku opiekę duszpasterską w parafii objął absolwent chrześcijańskiej akademii teologicznej Henryk Mach, który w styczniu 1983 roku ordynowany został w kościele oleskim. Pod koniec tegoż roku wikary Mach przeniesiony został do Ustronia, a administratorem parafii oleskiej został ksiądz Zbigniew Kowalczyk, który pełnił tą funkcję do końca czerwca 1989 roku.

Od sierpnia 1989 roku pracę w parafii rozpoczął ksiądz Waldemar Szajthauer, który w styczniu 1992 roku mianowany został administratorem Olesna i Lasowic Wielkich. Dzięki jego zabiegom parafia odzyskała odebrany jej przez władze komunistyczne dom parafialny.

 Obecnie organistą kościoła ewangelickiego w Oleśnie jest Józef Brylla, a parafia liczy 79 wiernych.

W kościele oleskim na specjalnym pulpicie umieszczonym na ołtarzu, znajduje się Biblia napisana w języku polskim, wydrukowana czcionką gotycką , a wydana w Hale w 1854 roku.

Liczbę ewangelików w Oleśnie przedstawia poniższa tabela:

Rok Liczba mieszkańców miasta W tym ewangelików % 1720 brak danych 28 - 1828 brak danych 315 - 1832 2231 295 13,22 1840 2703 324 11,99 1861 2551 412 16,15 1866 2904 405 15,55 1880 3517 456 12,97 1900 4864 708 14,56 1907 4855 619 12,75 1912 5468 713 13,04 1925 5969 602 10,09 1933 6969 696 9,99 1972   147   1983   121   1991   79

Andreas Pawlik                                                                                                                                       powrót

Skargi proboszcza Biadonia

Wśród ponad 200 dokumentów oleskiego zakonu augustianów znajduje się wiele ciekawych pergaminów, dostarczających współczesnym badaczom wielu ciekawych informacji, nie tylko historycznych lub społecznych, ale także językowych. Jednym z takich dokumentów jest pergamin znajdujący się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu oznaczony sygnaturą Rep. 115/nr 59. Autorem tego dokumentu był ówczesny proboszcz oleski i dziekan zarazem Krzysztof Xawery Biadon (1693-1708), który 2 marca 1695 r. skierował list do sędziego ziemskiego w Opolu o następującej treści:

W pierwszym momencie treść tego listu wydaje się niezbyt zrozumiała. Jeżeli jednak spróbuje się tekst ten przeczytać naśladując wymowę starszych mieszkańców urodzonych w Oleśnie lub okolicach, to mimo pewnych niejasności można doskonale zrozumieć, na co uskarżał się ówczesny proboszcz Biadon.

Otóż dokument ten jest skargą skierowaną do sędziego ziemskiego rezydującego w Opolu, ówczesnego urzędnika niemieckiego odpowiedzialnego za ziemie księstwa opolsko-raciborskiego. Proboszcz oleski biorąc za świadków Adama Pawelca, Wojciecha Oleinika, Jana i Piotra Wyglendaczy – chłopów pańszczyźnianych pochodzących z Borek, skarży się sędziemu ziemskiemu w Opolu, że Polacy grabią majątek przygraniczny należący do oleskiego klasztoru augustianów. Jak pisze dalej proboszcz: mimo oporu miejscowych chłopów nieproszeni goście zza Liswarty (granicznej rzeki) wyrąbują nocą las należący do klasztoru, kradną ryby i raki z rzeki należącej również do oleskich zakonników oraz obalają słupy graniczne z godłem państwa niemieckiego. Zarzuty te postawione zostają pod osobista przysięgą proboszcza oleskiego, który również z racji sprawowanego urzędu potwierdza wyżej wymienione przewinienia złodziei zza granicy.

Czyż list ten nie jest wspaniałym kawałkiem ówczesnej rzeczywistości, jakże oryginalnej i swojskiej zarazem, bo ponadczasowej.

Jeżeli jednak treść tego listu wydaje się komuś niezbyt oryginalna lub zaskakująca, to warto przynajmniej dokładniej przeanalizować dokument ten pod względem językowo-historycznym.

Jak łatwo zauważyć list ten spisany został po polsku. Skarga ta skierowana została do urzędnika niemieckiego rezydującego w Opolu. W liście tym ówczesny proboszcz oleski skarży się po polsku na Polaków z zagranicy, którzy okradają majątek klasztorny. Czyżby dokument ten, rozpatrywany z innego punktu widzenia, nie prezentował nam współczesnym ciekawego ewenementu historyczno-społecznego, będącego swego rodzaju paradoksem?

Przeglądając akta kancelarii księstwa opolsko-raciborskiego można dowiedzieć się, że skargę proboszcza Biadonia przyjęto z należytą troską, powierzając odpowiedniej władzy świeckiej w Oleśnie rozprawienie się ze złodziejami, wymierzenie im surowych kar oraz ponowne postawienie słupów granicznych. Władze w Opolu zobowiązały się do częstych patroli wojskowych na terenach przygranicznych.

Wiadomo również, że w roku 1695 stosunki między oleską rada miejska a proboszczem Biadoniem nie były zbyt dobre. Dopiero w roku następnym zawarto “wielką ugodę” między władzą świecka i kościelna w Oleśnie. W wyniku porozumienia potwierdzonego uroczyście 6 listopada 1696 r. zawarto pokój i zaniechano wszelkich niesnasek w Oleśnie. Wówczas dopiero postanowiono wspólnie wystąpić przeciwko złodziejom zza granicy. W jaki sposób to postanowienie zrealizowano – nie wiadomo. Proboszcz Biadon wspomina o tym precedensie ówczesnemu biskupowi wrocławskiemu Franciszkowi Ludwikowi (1683-1732), który z kolei prosił, by sprawę tę jak najprędzej załatwić według ustanowionych praw. Prawdopodobnie aż do swojej śmierci (+ w poniedziałek 27 sierpnia 1708 r. w wyniku zarazy dżumy) proboszcz i dziekan oleski Krzysztof Biadon musiał cierpliwie znosić okradanie klasztoru przez gości zza Liswarty. Przykre to, ale prawdziwe.

Andrzej Pawlik (Oleski Telegraf 293)                                                                                                         powrót